Spis treści
Pod pojęciem czasu pracy ustawodawca rozumie ten okres, w którym pracownik pozostaje do dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub innym miejscu wskazanym przez przełożonego. Poza tym terminem pojawia się również drugi, czyli okres rozliczeniowy. Za taki rozumie się tygodnie lub miesiące, na które jest planowana, i po upływie których jest rozliczana, praca każdej osoby zatrudnionej w firmie.
W naszym kraju najwięcej osób świadczy pracę w podstawowym systemie czasu pracy, ale w praktyce wyróżnić można również: równoważny system czasu pracy, system czasu pracy w ruchu ciągłym, przerywany system czasu pracy, zadaniowy system czasu pracy czy system skróconego czasu pracy. Poniżej szczegółowo omawiamy różne te typy.
Podstawowy system czasu pracy
W podstawowym systemie czasu pracy pracownik pracuje 8 godzin dziennie (40 w tygodniu) w pięciodniowym tygodniu pracy. Okres rozliczeniowy przyjmuje wymiar 4 miesięcy, ale najczęściej pracodawcy stosują rozliczenie po upływie każdego miesiąca. Istotne są przy tym pewne elementy. Ze względu na zróżnicowanie dni roboczych w każdym miesiącu, tworzy się wyliczenia docelowego czasu pracy w ciągu roku na podstawie każdego miesiąca.
Istotne są także dni ustawowo wolne od pracy, czyli święta kościelne oraz święta państwowe. Po pierwsze, każde święto, które występuje w tym systemie w inny dzień niż niedziela, zawsze obniża wymiar czasu pracy o 8 godzin. Ponadto podmiot zatrudniający, który ustanawia grafik, musi pamiętać o tym, że pracownik nie może świadczyć pracy przez więcej niż 8 godzin na dobę. W podstawowej organizacji czasu pracy należy więc, oprócz stosowania norm czasu pracy, zapewnić pracownikom odpoczynek – dobowy i tygodniowy.
- dobowy – przysługuje pracownikowi w każdej dobie i trwa nieprzerwanie minimum 11 godzin (art. 132 § 1 K.p.)
- tygodniowy – w każdym tygodniu przysługuje pracownikowi co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku (art. 133 § 1 K.p.)
Pełny wymiar czasu pracy w podstawowym systemie czasu pracy to najpowszechniej stosowana metoda zatrudnienia. Jednak rosnące różnicowanie się rynku, w tym wpływ nowych branż, wymaga od prawa pracy tworzenia propozycji alternatywnych form wymiaru czasu pracy.
Trzeba również mieć na uwadze, że istnieją zawody, dla których norma czasu, a dokładniej jego okres rozliczeniowy są odmienne. Zgodnie z art. 149 K.p., ma to miejsce w rolnictwie i hodowli, a także przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób. Wówczas stosuje się okres rozliczeniowy nieprzekraczający 6 miesięcy, a w uzasadnionych, nietypowych warunkach organizacyjnych, wpływających na przebieg procesu pracy – 12 miesięcy.
Równoważny system czasu pracy
W takim systemie czasu pracy możliwe jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy. Pracownik może więc wykonywać obowiązki służbowe dłużej niż przewidziany wymiar czasu w danym dniu czy tygodniu. Z tego tytułu czas pracy w kolejnych dniach lub tygodniach zostaje skrócony lub pracownik otrzymuje dni wolne, tak aby w efekcie przy rozliczeniu miesięcznym wymiar czasu pracy pozostał w normie.
Kodeks pracy rozróżnia przy tym różne rodzaje systemów równoważnych. Pierwszy, zgodnie z art. 135 § 1, może być stosowany wówczas, gdy uzasadnione jest to rodzajem pracy lub jej organizacją. W takim wypadku dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy nie może przekraczać 12 godzin, zaś okres rozliczeniowy wynosi miesiąc.
Nieco inaczej jest przy pracach, które polegają na dozorze urządzeń lub związane są z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy. Tu ustawodawca dopuszcza przedłużenie dobowego czasu pracy do maksymalnie 16 godzin i to również w okresie rozliczeniowym, który nie przekracza jednego miesiąca.
- pilnowania mienia,
- pracy przy ochronie ludzi,
- pracy w zakładach straży pożarnych i służb ratowniczych.
Dodatkowym benefitem zostali objęci pracodawcy, którzy prowadzą działalność zależną od pór roku, w tym warunków atmosferycznych. W przypadku, kiedy zlecenie wymaga wydłużonego czasu pracy w perspektywie dłuższej niż dopuszczalny miesiąc, pracodawca może zatrudnić pracownika w równoważnym systemie czasu pracy.
System czasu pracy w ruchu ciągłym
Ten system czasu pracy stosowany jest przy pracach, które ze względu na technologię produkcji nie mogą być wstrzymane. Są to prace, które ze względu na charakter produkcyjny oraz usługę udostępniania określonych zasobów, muszą być kontynuowane bez przerwy, 24 godziny na dobę. Najprostszym przykładem są kopalnie, huty, wodociągi lub elektrociepłownie.
Zgodnie z art. 138 § 1 Kodeksu pracy w takim przypadku podmiot zatrudniający może wówczas zastosować właśnie system czasu pracy w ruchu ciągłym. Dopuszczalne jest w nim przedłużenie czasu pracy do 43 godzin przeciętnie na tydzień, w okresie rozliczeniowym, który nie przekracza 4 tygodni. Dodatkowo, jednego dnia w niektórych tygodniach w tym okresie dobowy wymiar czasu pracy może zostać przez pracodawcę przedłużony do 12 godzin.
Warto przy tym wiedzieć, że na podmiocie zatrudniającym, który stosuje taki system czasu pracy, będzie ciążyć również obowiązek wypłaty stosownych dodatków do wynagrodzenia, zwany dodatkiem za godziny nadliczbowe.
Przerywany system czasu pracy
Jeżeli jest to konieczne z uwagi na charakter pracy lub jej organizację, pracodawca może do zakładu pracy wprowadzić przerywany system czasu pracy. Taki przewiduje nie więcej niż jedną przerwę w ciągu doby. Dzieli ona dobowy wymiar czasu pracy na dwie części, podczas których pracownik pełni swoje obowiązki na standardowych warunkach. Wspomniana pauza nie może przy tym trwać dłużej niż 5 godzin i nie zostaje ona wliczona do czasu pracy.
Doradca Klienta w Dziale Rowery/Skutery/Kosiarki
PeoplePro
- Świdnica
Doradca Klienta w Dziale Rowery/Skutery/Kosiarki
PeoplePro
- Świdnik
Doradca Klienta w Dziale Rowery/Skutery/Kosiarki
PeoplePro
- Zgorzelec
Koordynator Działu Jakości
Agencja Zatrudnienia HR SIGMA
- Zator
Pracownik ds. przetargów
Agencja Zatrudnienia HR SIGMA
- Bielsko-Biała
Oprócz tego nie można również dzielić przerwy na kilka mniejszych lub przenosić niewykorzystanego czasu na przyszłe dni. Warto pamiętać, że 5 godzin to maksymalna długość przerwy, często poszczególni pracodawcy stosują więc krótsze przerwy, lepiej dopasowane do profilu działalności. Dlatego tak ważne jest tworzenie rozkładów godzin pracowniczych ze wskazaniem organizacji dnia pracy, będących informacją dla zatrudnionych oraz podstawą do rozliczeń dla przełożonego. Pracownikowi przysługuje przy tym prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju.
Przerywany system pracy sprawdza się w coraz większej liczbie placówek, jednak pracodawcy muszą uważać na wymóg przestrzegania czasu nieprzerwanych odpoczynków dobowych. Z tego powodu łączenie przerywanego systemu czasu pracy z systemem równoważnym, systemem skróconego czasu pracy oraz systemem pracy weekendowej nie jest zalecane.
Zadaniowy system czasu pracy
To specyficzny system czasu pracy, w którym efektywność pełnienia obowiązków służbowych określa się nie na podstawie wymiaru pracy, a wykonywanych zadań. Na poziomie organizacyjnym system ten nie posiada konkretnych granic czasowych, nie oznacza to jednak, że pracownik może pozostawać w stanie dyspozycji zawsze, kiedy dostanie zlecenie zadaniowe. Aby przeciwdziałać nadużyciom zadaniowego systemu pracy, w tym nakładania na zatrudnionego zadań wychodzących poza zakres godzinowego czasu pracy oraz opartych na subiektywnej interpretacji wymiaru czasu wystarczającego na wykonanie czynności ustalono ogólne ramy czasowe.
Mowa tu o czasie nie dłuższym niż 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy. Jest to norma czasu pracy, z którą musi się liczyć każdy pracodawca.
System skróconego czasu pracy
Ten najczęściej wprowadza się z myślą o pracownikach, którzy zatrudnieni są w warunkach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia. Pracodawca może przy tym zdecydować się zarówno na ustanowienie przerw w pracy (które wliczane są do czasu pracy), jak i na obniżenie norm czasu pracy. Aby jednak wdrożyć w zakładzie pracy taki system, niezbędne jest też sporządzenie stosownego wykazu prac. Taki pracodawca powinien ustalić po konsultacji z pracownikami (lub ich przedstawicielami) i po zasięgnięciu opinii lekarza, który sprawuje profilaktyczną opiekę zdrowotną nad osobami zatrudnionymi
Niepełny i pełny wymiar czasu pracy
Pełny wymiar czasu pracy, zwany powszechnie pracą na pełen etat stosowany jest w większości przedsiębiorstw. Nie można jednak zapomnieć o grupie pracowniczej, która nie jest w stanie podjąć pracy w pełnym wymiarze, mimo iż dąży do zatrudnienia na bazie codziennej obecności w pracy. W takiej sytuacji rozwiązaniem okazuje się podjęcie zatrudnienia jedynie na część etatu.
Niepełny wymiar czasu pracy polega na podzieleniu wymiaru podstawowego na mniejsze części, które na rynku polskim przyjmują postać ułamkową. Stąd popularność określeń takich jak praca na ½ lub ¾ etatu. Niepełny wymiar czasu pracy nie zmienia samego stosunku zatrudnienia w kwestii przywilejów oraz praw pracowniczych. Reguluje za to system naliczania godzinowego i ustalania wynagrodzenia w proporcji odzwierciedlającej wymiaru etatu.
Zaletą niepełnego wymiaru czasu pracy jest także elastyczność planowania zatrudnienia przez pracodawców. W przypadku działalności opartej na wzmożonych potrzebach zasobów kadrowych jedynie w określonych momentach w ciągu doby lub tygodnia, niepełny wymiar czasu pracy to optymalne rozwiązanie korzystne dla obu stron – pracodawcy oraz pracownika.
Dobowy wymiar czasu pracy
Bez względu na wybór określonego typu systemu czasu pracy, pracodawca musi uważać, na zalecenia podawane przez kodeks pracy. Podstawowa norma czasu pracy dotyczy dobowego wymiaru czasu pracy, który wynosi 8 godzin na 24 godziny w trybie podstawowym lub od 12-24 godzin w systemie równoważnym. Aby wyeliminować nadmierne wykorzystywanie przywileju do godzin nadliczbowych, również one zostały objęte limitem, wynoszącym 150 godzin w roku.
O ile normy dobowe i tygodniowe mogą być zwiększane, o tyle zbiorowe, roczne rozliczenie jest nieprzekraczalne. Warto także zaznaczyć, że istnieją pracownicy objęci zakazem wykonywania pracy, choćby w charakterze nadgodzin, przekraczając dobowy wymiar czasu pracy. Są to m.in. kobiety w ciąży, osoby młodociane lub niepełnosprawne.
Jak widać decyzja o zastosowaniu danego systemu czasu pracy musi zostać poprzedzona wnikliwą analizą wymogów formalnych. Każdy wymiar czasu pracy przedstawia określone korzyści, dlatego kluczem do sukcesu jest dopasowanie konkretnego z nich do profilu własnej działalności.
Ustalenie wymiaru czasu pozwala na rozplanowanie pracy w poszczególne dni tygodnia. Pracodawca musi przy tym pamiętać o przepisach, zgodnie, z którymi osoba zatrudniona nie może świadczyć pracy przez więcej niż 8 godzin na dobę i jednocześnie przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy.
Wymiar czasu pracy – jak go ustalić?
W podstawowym systemie czasu pracy (czyli 8 godzin dziennie i przeciętnie 40 godzin tygodniowo) pracuje większość pracowników. Na tej podstawie oblicza się wymiar czasu pracy. Przepisy Kodeksu pracy określają, jak go obliczyć w danym okresie rozliczeniowym.
Najpierw należy pomnożyć 40 godzin przez liczbę pełnych tygodni (tydzień składa się z 7 kolejnych dni, licząc od pierwszego dnia okresu rozliczeniowego), które przepracuje się w tym okresie. Do otrzymanej liczby, dodaje się liczbę dni pozostałych w miesiącu, przypadających od poniedziałku do piątku. Następnie należy odjąć po 8 godzin za każde święto wolne od pracy, z pominięciem niedziel. W taki sposób otrzymuje się dokładny czas pracy w danym miesiącu.
Systemy czasu pracy
Z uwagi jednak na szczególne potrzeby pracodawców, które mogą się pojawić, w Kodeksie pracy znaleźć można szczegółowe informacje również na temat innych możliwych systemów czasu pracy. Takie, zgodnie z przepisami, mogą mieć krótszy lub dłuższy wymiar czasu pracy niż podstawowy. Pracodawca może, więc proponować pracę w danym wymiarze lub przystać na wniosek pracownika. Zgodnie z Kodeksem pracy wyróżnić można kilka systemów czasu pracy. Są one zależne od rodzaju wykonywanej pracy i specyfiki miejsca zatrudnienia. Krótko opiszemy najczęściej występujące.
Równoważny system czasu pracy
Pierwszy z nich to równoważny system czasu pracy, w którym możliwe jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, ale nie więcej niż do 12, 16 lub 24 godzin i to w maksymalnym okresie rozliczeniowym wynoszącym 1 miesiąc. W pierwszym przypadku system może być zastosowany, gdy jego wprowadzenie jest uzasadnione rodzajem pracy, w drugim zaś np. wtedy, gdy praca polega na dozorze urządzeń. Przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 24 godzin możliwe jest wówczas, gdy mowa o pracach związanych z pilnowaniem mienia czy w odniesieniu do pracowników zakładowych służb ratowniczych.
Przerywany system czasu pracy
W tym systemie czasu pracy dla pracowników przewidziana jest nie więcej niż jedna przerwa podczas wykonywania służbowych czynności w ciągu doby. Warto przy tym dodać, że przerwa nie może być dłuższa niż 5 godzin, a za jej czas pracownikowi należy się wynagrodzenie w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju.
Praca w ciągłym ruchu
Ten system czasu pracy stosuje się przy pracach, które np. ze względu na technologię produkcji, nie mogą zostać wstrzymane. W takim przypadku czas pracy można przedłużyć do 43 godzin przeciętnie na tydzień w okresie rozliczeniowym, który nie przekracza 4 tygodni. Pracownikowi wykonującemu pracę w ciągłym ruchu przysługuje dodatek do wynagrodzenie za pracę powyżej 8 godzin na dobę.
Nienormowany czas pracy
Powinien być stosowany wówczas, gdy wymaga tego organizacja lub miejsce wykonywania pracy. Ten system polega na tym, że pracodawca – w porozumieniu ze swoim pracownikiem – powinien ustalić czas niezbędny do tego, by zatrudniony mógł wykonać powierzone mu zadania. Warto przy tym dodać, że pracownik powinien wykonać obowiązki służbowe w czasie nie dłuższym niż 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy. Nazwa nienormowany czas pracy używana była dawniej, współcześnie mówi się już raczej o zadaniowym czasie pracy.
Zadaniowy czas pracy
Zadaniowy czas pracy dotyczy najczęściej osób, które nie mogą dokładnie kontrolować i ewidencjować czasy swojej pracy, bo wykonują ją poza miejscem pracy. W takiej sytuacji ważniejsze jest to, czy wykonane zostały powierzone im zadania i ile ich było. Pracownik może je wykonywać w takim czasie, jaki będzie mu potrzebny. W zasadzie sam organizuje sobie swój dzień pracy, w konsultacji z pracodawcą i z zachowaniem normy 8 h na dobę i 40 godzin w tygodniu.
Na wniosek pracownika
Choć obowiązujący system czasu pracy w zakładzie pracy uzależniony jest głównie od organizacji pracy i potrzeb pracodawcy, ustawodawca przewidział, że możliwe jest również, by pracodawca dostosował się do potrzeb swoich podwładnych. Te oczywiście muszą być wiarygodnie uzasadnione. Na pisemny wniosek osoby zatrudnionej w firmie możliwe jest wprowadzenie i stosowanie wobec niej różnych systemów.
System skróconego tygodnia pracy
Coraz częściej zdarza się, że pracownicy chcą łączyć pracę z innymi obowiązkami – stażem, opieką nad dzieckiem, studiami itp. Pomocny im będzie system skróconego tygodnia pracy – nie muszą wtedy rezygnować z części etatu. W takim systemie pracownik świadczy pracę przez mniej niż 5 dni w tygodniu, jednocześnie następuje przedłużenie dobowego wymiaru czas pracy (nie więcej niż do 12 godzin w okresie, który nie przekracza 1 miesiąca). Ważne jest, by zmniejszenie ilości dni odbyło się w każdym tygodniu pracy. Ilość dni i godzin przepracowanych w poszczególnych tygodniach może być jednak różna – najważniejsze, by osiągnąć limit 40 godzin pracy.
System pracy weekendowej
Jest to bardzo wyjątkowy system. Wówczas pracownik świadczy pracę wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta. Przy takim systemie czasu pracy możliwe jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy (do 12 godzin w okresie, który nie przekracza 1 miesiąca). Okres rozliczeniowy nie może przekroczyć 1 miesiąca. Praca w nadgodzinach, porze nocnej itp. nie jest w tym przypadku w żaden sposób rekompensowana czy nagradzana. Osoby zatrudnione w systemie pracy weekendowej powinny być zatrudniane w niepełnym wymiarze czasu pracy, tak by mogły wypracować obowiązujące ich godziny.
Elastyczny czas pracy
Elastyczny czas pracy może być stosowany, jeżeli jest to wiarygodnie uzasadnione przyczynami technicznymi bądź dotyczącymi organizacji pracy. Wielu pracowników ma mieszane odczucia, co do takiego układu. Niektórym pracodawcom, z różnych względów, jest on bardzo na rękę.
Pracodawca może wydłużyć okres rozliczeniowy może nastąpić, jeśli spełnił kilka określonych wymagań. Musi wprowadzić zapis o stosowaniu rocznego okresu rozliczeniowego do układu zbiorowego pracy, jeśli zaś taki układ go nie dotyczy – wtedy musi porozumieć się z zakładową organizacją związkową pracowników lub z ich przedstawicielem.
Po wprowadzeniu elastycznego czasu pracy, pracodawca zyskuje większą swobodę w dostosowywaniu pracowników do bieżących potrzeb w firmie. Wiele przedsiębiorstw pracuje sezonowo, w określone dni tygodnia itp. Elastyczny czas pracy umożliwia bilansowanie ilości wypracowanych godzin w skali roku, z pewną dozą wygodnej dowolności.
Pracownicy mający pracować w elastycznym systemie czasu pracy obawiają się, że będą maksymalnie wykorzystywane przez swoich pracodawców w momentach, kiedy będą najbardziej im potrzebni. Nie jest to jednak możliwe – pracodawcę nadal obowiązują normy zawarte w kodeksie. Co więcej, pracownicy mają prawo do nieprzerwanego 11-godzinnego odpoczynku w ciągu doby oraz do 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku w ciągu tygodnia.
Innym kwestią, która może budzić niepokój, jest kwestia wynagrodzenia. Co bowiem z czasem, w którym nie są potrzebni i nie pracują? Czy ma to wpływ na wysokość pensji? Ustawa gwarantuje otrzymanie minimalnego wynagrodzenia, nawet w miesiącach, w których pracownik nie wykonywał pracy.
Czas pracy kierowcy
Praca kierowcy jest wymagającym zajęciem, dlatego czas dla tej pracy regulowany jest innymi ustawami. Określają one, że dzienny czas prowadzenia pojazdu nie możne przekroczyć 9 godzin. Może zostać przedłużony jedynie do 10 godzin i to tylko dwa razy w tygodniu. Po czasie 4,5 godziny jazdy kierowca jest zobowiązany zatrzymać się i odpocząć przez 45 minut. W tygodniu łączny czas pracy nie może przekroczyć 56 godzin, a w ciągu dwóch następujących po sobie tygodni musi wynosić 90 godzin.
W ciągu 24 godzin od rozpoczęcia pracy kierowcy należy się 11 nieprzerwanych godzin odpoczynku. Można ten czas rozłożyć na dwie części – 3 godziny i 9 godzin. Czas odpoczynku można skrócić jedynie do 9 godzin i można tak zrobić tylko trzy razy, pomiędzy okresami odpoczynku w ciągu dwóch tygodni.
Po tygodniu pracy, czyli sześciu cyklach, kierowcy przysługuje odpoczynek, w wymiarze, co najmniej 45 h. Czas odpoczynku można skrócić w ciągu dwóch kolejnych tygodni. Drugi przysługujący odpoczynek można skrócić o 24 godziny, ale trzeba będzie te godziny potem nadrobić przed końcem następnego tygodnia.
Warto znać swoje prawa i przywileje odnośnie czasu pracy. Pracodawca i pracownik zawsze powinni pracować ze sobą w pełnym porozumieniu – obu stronom na tym bardzo zależy i dla obu stron jest to bardzo korzystne. Jeśli będziesz w stanie układać swój grafik zgodnie z twoimi potrzebami, będziesz mógł zorganizować swoje życie w satysfakcjonujący sposób.
